Γιατί το Πανεπιστήμιο μπορεί να είναι μόνο δημόσιο
Το άρθρο 16 διατυπώθηκε στο Σύνταγμα του 1975, το 1982 ακολούθησε ο νόμος πλαίσιο 1268. Τόσο το άρθρο 16, όσο και ο νόμος πλαίσιο, συνιστούν δημοκρατικές κατακτήσεις όχι μόνο της ανώτατης εκπαίδευσης, αλλά ολόκληρης της ελληνικής κοινωνίας. Σήμερα, με συντονισμένο τρόπο, επιχειρείται η ανατροπή και των δύο αυτών κατακτήσεων. Αυτό είναι το διακύβευμα των ημερών. Η συντήρηση, με το «μεταρρυθμιστικό» πρόγραμμά της, επιδιώκει να πάρει πίσω ό,τι έχει κατακτήσει το δημοκρατικό κίνημα, κορυφώνοντας την επίθεσή της στο χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης.
Η συζήτηση για την αναθεώρηση του άρθρου 16, όσον αφορά την άρση του περιορισμού για την ίδρυση πανεπιστημίων μόνο από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, έχει πολλές πτυχές (ακαδημαϊκές, νομικές, οικονομικές, πολιτικές κ.ά.). Στο παρόν κείμενο γίνεται αναφορά μόνο σε ορισμένες από αυτές: την ακαδημαϊκή ελευθερία, την αυτοδιοίκηση και το χαρακτηρισμό των διδασκόντων στα Α.Ε.Ι. ως δημόσιων λειτουργών. Πρόκειται για τρία θεμελιώδη χαρακτηριστικά του δημόσιου πανεπιστημίου που κανενός είδους μη δημόσιος φορέας δεν μπορεί να αποκτήσει.
Στο άρθρο 16, μεταξύ άλλων, αναφέρεται:
- Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες, η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους […]
- Η ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση. […]
- Οι καθηγητές των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων είναι δημόσιοι λειτουργοί […]
Η ακαδημαϊκή ελευθερία περιλαμβάνει την ελευθερία στην έρευνα και στη διδασκαλία, την ανεξαρτησία από την πολιτική εξουσία και τα ιδιωτικά συμφέροντα. Η ακαδημαϊκή ελευθερία κατοχυρώνεται μόνο στο πλαίσιο της πλήρους αυτοδιοίκησης. Η αυτοδιοίκηση στηρίζεται στη δημοκρατική διοικητική οργάνωση και τη συμμετοχή όλων των φορέων της πανεπιστημιακής κοινότητας (διδασκόντων, φοιτητών, διοικητικού προσωπικού) στη διοίκηση των ΑΕΙ. Η αυτοδιοίκηση αναφέρεται όχι μόνο στην προστασία από επεμβάσεις της πολιτείας, αλλά και στην υποχρέωση του κράτους να εγγυάται την πραγμάτωση της ακαδημαϊκής ελευθερίας.
Ο ιδιώτης, το φυσικό ή νομικό πρόσωπο, που θα συστήσει μη-κερδοσκοπικό «πανεπιστήμιο», λόγω της προστασίας των συνταγματικών ελευθεριών (οικονομικές ελευθερίες, ελευθερία συμμετοχής στην οικονομική ανάπτυξη κ.ά.), έχει το δικαίωμα να ελέγχει τις διαδικασίες του φορέα που έχει συστήσει. Συνεπώς, αν και μπορεί να υποχρεωθεί από το κράτος να τηρεί ορισμένες προϋποθέσεις και διαδικασίες, δεν είναι δυνατόν να υποχρεωθεί να ακολουθήσει πλήρως τις «παρεμβατικές» υποδείξεις του κράτους, που αποβλέπουν στην εγγύηση της δημοκρατικής δομής, της αυτοδιοικητικής λειτουργίας και της ακαδημαϊκής ελευθερίας.
Όσον αφορά τους καθηγητές των ΑΕΙ, αυτοί είναι δημόσιοι λειτουργοί, και στην άσκηση του έργου τους απολαμβάνουν προσωπικής ανεξαρτησίας, ανάλογης με εκείνης των δικαστικών λειτουργών. Την αποστολή της ελεύθερης διδασκαλίας και έρευνας δε μπορούν να την φέρουν εις πέρας καθηγητές με την ιδιότητα του δημόσιου ή/και του ιδιωτικού υπάλληλου.
Από όσα αναφέρθηκαν προκύπτει, ότι τα τρία θεμελιώδη χαρακτηριστικά ενός δημόσιου πανεπιστημίου δεν είναι δυνατόν να υιοθετηθούν από ένα μη δημόσιο φορέα. Το πανεπιστήμιο, ή είναι δημόσιο, ή δεν είναι πανεπιστήμιο. Οποιοδήποτε άλλο ίδρυμα παρέχει μεταλυκειακή εκπαίδευση, είναι εκπαιδευτήριο, που μπορεί να είναι και καλό, όχι όμως πανεπιστήμιο.
Οι κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες, έχοντας υποστεί ιστορικά μεγάλες ήττες, προσπαθούν να οικειοποιηθούν τις έννοιες-σύμβολα του δημοκρατικού κινήματος (μεταρρύθμιση, δημοκρατία), αλλά και ευρέως αποδεκτές έννοιες (αλλαγή, αξιολόγηση). Μετά την οικειοποίηση-διαστρέβλωση τόσων και τόσων εννοιών, επιχειρείται και η διαστρέβλωση της έννοιας, του κοινωνικού ρόλου και της αποστολής του πανεπιστημίου.
Ευάγγελος Νικολαΐδης
Πανεπιστήμιο Κρήτης
Τμήμα Οικονομικών Επιστημών